Büyük bir diplomasi krizinin tam ortasındayız. Son günlerde yaşanmakta ve bütün kamuoyunu meşgul etmekte olan Büyükelçiler Krizi (veya Olayı) ‘nin son hamlesinin ne olacağı henüz belli değil. Kriz çok farklı ve umulmayan yönlere doğru da gelişebilir. Bugünün siyasi şartlarında Türk halkı olarak her türlü senaryoya açık, hatta hazır bir hale geldik. Bütün üst düzey açıklamalara rağmen Hükümetin nihai kararını vermemiş olması ise  bir ölçüde de olsa iyimserlik vermiyor değil. (Bugün dış politika gündemiyle toplanacak kabinede alınabilecek kararı kamuoyumuz  merakla bekliyor!) Umarız toplu bir “İstenmeyen Adam” (Persona non Grata /PnG)  ilanıyla  karşılaşılmaz. Bugünkü yönetim anlayışında  dış politika’da sağduyulu kritik kararlar değil,  iç siyaset gündemini değiştirme, gerginliklerden beslenme ve tepkilere göre tutum belirleyerek karar alma eğilimi hakim  bulunuyor. Türk   iç siyasetinde bu tür örneklerle maalesef sürekli olarak yüz yüze gelmekteyiz.  Herhalukarda ve ne şekilde bir gelişme seyri izlese izlesin, son gelişmelerin  diplomasi tarihimize şimdiden 10 Büyükelçi Krizi (veya Olayı) gibi bir başlıkla geçtiğinden  şüphe duyulmaması gerekir. Üstelik    yeni gelişmelerle kriz her an  daha da  renkleniyor, ilgi ve dikkat çekici hale geliyor. Diplomasi alanına ilgi duyanların yakinen bildiği gibi, geçmişte de birtakım  ülkeler arasında bu tür gerilimler zaman zaman  yaşanmıştır. Kanada’nın  ülkesindeki bütün İran’lı diplomatları PnG ilanı (2012), ABD’nin başkanlık seçimlerine müdahil oldukları gerekçesiyle 35 Rus diplomatı (2016), Rus tarafının da 60 ABD’li diplomatı (2018) sınır dışı etmesi, son olarak 2021 içinde Rusya ve Çek Cumhuriyeti’nin  karşılıklı olarak 20’şer diplomatlarını istenmeyen adam ilanları tarihe geçmiş bazı önemli örneklerdir. Bu tür PnG durumlarını zaman zaman Türk diplomasisinin   tecrübe ettiği de  olmuştur. Bunlar içinde tarihe geçmiş en ilginçlerinden  biri Vaşington’daki Osmanlı Büyükelçisi  Ahmet Rüstem Bey’in, 1914 yılında,  ABD’nin içlerine karıştığı gerekçesiyle istenmeyen adam ilan edilmesi, Rüstem Bey’in ise Amerikan tarafının bütün uzlaşı taleplerini reddederek onurlu bir şekilde ve kendi kararıyla ABD’den ayrılmasıdır. Çeşitli  ülkelerin geçmişten bugüne bu tür diplomasi tecrübelerini yaşamış olmalarına rağmen,  mevcut  uluslararası şartlar itibariyle bugünkü  gelişmelerin  Türkiye bakımından ciddi bir maliyetinin olacağı muhakkaktır. Bugünkü  10 Büyükelçi Krizi’nden hareketle bazı tarihi bilgileri tekrar hatırlamak ve konuyla ilgili değerlendirmelerde bulunmak mümkündür. 1.Tarihi anlamda bakıldığında  birçok  önemli  devlet yönetimi /siyasetname kitaplarında  ‘Elçiler” başlıklı özel bölümlerin bulunduğu bilinir. Maverdi ve Nizamülmülk’den son dönem Osmanlı devlet adamlarına kadar birçok eserde bu konular işlenmiştir. Nizamülmülk büyük eseri Siyasetname’de “Elçilere yapılan her davranış padişaha yapılmış gibidir. Yöneticiler aralarında gerginlikler olsa da elçiler incitilmemişlerdir. Öte yandan,Elçilerin davranışı, aklı ve fikri de işlerinde delil olur. Yaptıklarında iyi davranış ve fikir sahibi olmalıdır”  sözleriyle aslında tam da bugünün krizini anlatmaktadır. Elçilerle ilişkilerde yaşanan sıkıntıların bazen  yıkıcı sonuçlar doğurabildiğini de  tarih sayfalarından ibretle hatırlıyoruz. Elçilerle ilgili krizlerin ciddi gerginliklere, hatta savaşlara  bile yol açabildiği de biliniyor. Cengiz Han’ın bir  elçisinin katlinin bir büyük devletin (Harzemşahlar)  tarihten silinmesinin yolunu  nasıl açtığı  / Otrar Faciası/ bugün bile tarih kitaplarında önemli bir yer tutar. 2. Yakın tarihe gelindiğinde, diplomasi alanındaki ilişkileri düzenleme ve yazım çalışmalarında 1815 Viyana Kongresi’yle başlayan süreç  son aşamasına  1961 Diplomatik İlişkilere Dair Viyana Sözleşmesi’nin kabulüyle gelmiş, adıgeçen Sözleşme bugün uluslararası sistemin  (sadece iki ülke hariç)  bütün devletlerini bünyesinde toplayabilmiştir. Filistin ve Vatikan gibi özel statülü taraflar da  Sözleşme’ye taraftır. Viyana Diplomasi Sözleşmesi gönderen ülkenin diplomasi temsilcilerine ve  kabul eden devlete karşılıklı olarak önemli sorumluluklar yüklemektedir. Bu Sözleşme çerçevesinde  bakıldığında, gerek anlaşılmaz/kabul edilmez  yöntemleriyle Büyükelçilerin, gerek bunu hemen populizme alet etmeye yönelen Hükümetin gelişmeleri  kriz  aşamasına  getiren adımları   karşılıklı olarak atmış olduklarını, böylece  adıgeçen Sözleşme’nin ruhuyla uyumlu davranılmadığını   söyleyebiliriz. Dış politika  sorunlarını, meselenin  içeriğini tam olarak bilmeyebilecek  kitlelerin önünde malzemeye yapmaya çalışmak ise bir yönetim yeteneği  değil, olsa olsa beceriksizliği olarak nitelendirilebilir.    3.Krizin geliştiği siyasi ortam ise başlı başına bir analiz konusudur. Uluslararası düzeyde yalnızlık içinde kalmış bir Türkiye. Savrulmalar, eşgüdümsüzlük, günü birlik tepkilerle sürdürülmeye çalışılan dış politika. Bir o tarafa,  bir bu tarafa yönelerek ve sürekli birbirinden tutarsız mesajlar vererek  günü kurtarma arayışları.  Birçok  bölgesel/ küresel aktörle  gerginlikler, artık uzak bir hayal olan AB üyeliği, AK, NATO gibi yapılarda bile sorunlu konuma  gelmiş bir ülke. Bu şartlar altında önümüzdeki hafta ABD Başkanı Biden dahil (muhtemelen) diğer bazı liderlerle ikili görüşmelerin yapılacağı G20 Zirvesi’nin hemen öncesinde ABD Mahkemesinin Halk Bankası kararı, Mali Eylem Görev Gücü/FATF’nin Türkiye’yi gri listeye alması,  ABD’den  F16 satınalımı/ modernizasyon  sorunları, Merkez Bankası’nın son faiz kararı vb. vb. Doğu Akdeniz’den Kafkasya, Orta Asya, Suriye ve Libya’ya kadar hemen her coğrafya’da karşı karşıya bulunulan sınamalar, tehditler.Türkiye’nin dış politikasında hangi süreçlerin doğru geliştiği, hangi ülkelerle ilişkilerin  sağlıklı bir mecrada geliştiği vb. türünden sorulara olumlu cevaplar verilebilmesi gerçekten büyük zorluklar içeriyor. Ve işte tam da böylesine bir siyasi ortamda   büyükelçiler krizi ortaya çıkıyor.   4. 10 Büyükelçinin Kavala dosyasıyla ilgili olarak yaptıkları “…Türkiye’ye uluslararası yükümlülükleri ve ulusal kanunlarıyla uyumlu olarak adil ve hızlı bir şekilde sonuçlandırma   ve AİHM kararı doğrultusunda Kavala’nın derhal serbest bırakılması…” çağrısıyla  (Öte yandan bu yazımızın konusu münhasıran O. Kavala dosyası olmayıp sadece gelişmelerle ilgisi bakımından atıfta bulunulmaktadır)  başlayan ve  Cumhurbaşkanı Erdoğan  tarafından PnG  ilan edilecekleri  tehdidiyle  ileri bir aşamaya varan ve içinden kolayca çıkılamayacak hale dönüşen  krizin  bazı dikkat çekici unsurlarının altının aşağıdaki başlıklarla çizilmesi mümkün olabilecektir. a. Tarafların konumları itibariyle kendilerine düşen  sorumlulukları yerine getirmemeleri ve Viyana Sözleşmesi’nin ruhuyla uyumlu  davranmamaları krizi bu aşamaya taşımıştır. Gerek gönderen gerek kabul eden devletlerin yükümlülükleri bu Sözleşme ile esasen belirlenmiştir. Evsahibi ülke tarafından  Elçilerin görevlerini gereğince yerine getirebilmeleri için elverişli ortamın sağlanması, çalışabilmeleri için muafiyetler dahil çeşitli kolaylıkları sunması. Buna mukabil Elçilerin de kabul eden tarafın  içişlerine  karışmaktan imtina etmeleri ve sadece dostluk temelinde ilişkileri ve işbirliğini geliştirmeye çalışmaları gerekir. (Md.3, 41)   b.Kavala dosyasıyla ilgili eleştirilerin  çeşitli başkentlerde dile getirildiğini,  Avrupa Konseyi’nde ise Türkiye’yi  zora sokabilecek bir sürecin yaşandığını, bunun önemli riskler içerdiğini,  geçtiğimiz hafta da  Kavala konusuna   Avrupa Komisyonu’nun 2021 Türkiye Ülke Raporu’nda  yer verildiğini  biliyoruz. Bununla birlikte, sözkonusu  Büyükelçiler bulundukları ülkenin siyasi şartlarını, izledikleri yöntemin sonuçlarını (şayet bilemediğimiz  başka motivasyonları yoksa) öngörememişlerdir. İzledikleri yöntem, ev sahibi tarafından içişlerine müdahale olarak tanımlanabilecek bir yaklaşımdır. (VS Madde; 9) Özellikle de bu tutumlarını  kollektif olarak sosyal medya üzerinden ortaya koymaları diplomasi ile  izah edilemez. Ülkelerinin konuyla ilgili tutumlarının tercihen kendi başkentlerinde veya illa Türkiye’de olmasını istemekteyseler    başta dışişleri bakanlığı olmakla ilgili muhatapları nezdinde masa başında  dile getirmeleri diplomasi gelenekleri ile çok daha uyumlu olurdu. Buna mukabil kritik ve sağduyulu yöntemlerle aşılması gereken kriz sürecinin populizme alet edilmesi ise ayrı bir vahamettir. Bir ülkenin cumhurbaşkanı düzeyinde müdahil olduğu ve tepki verdiği bir sorunlu bir krizden  kolaylıkla çıkabilmesi zordur ve  çeşitli güç olacaktır. Özetle, mesele yanlış düzlemde de ele alınmıştır. c.Dışişleri Bakanlığı görevini yapmış, büyükelçileri Bakanlığa davetle tepkisini aktarmıştır. Krizle ilgili görüşlerinin en üst makamlara aktarıldığına da inanıyor, inanmak istiyoruz. Ancak Bakanlığın üzerindeki siyasi baskının işlerin usulünce yürütülmesini engellediği de güçlü bir ihtimal olarak durmaktadır. d. Bazı AİHM kararlarına 10 Büyükelçinin geldiği  ülkelerden bazılarının ve  birtakım AB ülkelerinin de uymadığı doğrudur. Bu anlamda, AİHM kararları hilafına  insan hakları ihlallerinin en ağırlarının, yine bir AB ve NATO ülkesi olan Yunanistan’da Türklere, Makedonlara vb. karşı uygulanmakta olduğu da bilinmektedir. Bununla birlikte, iktidara yakın bazı çevrelerce zaman zaman işaret edilen  bu durumun uluslararası şartlar da dikkate alındığında, Türkiye’nin elini güçlendirebilecek veya  Kavala dosyası bakımından AİHM nezdinde bir haklılık zemini kazandırabilecek argümanlar olmadığı herhalde anlaşılabilecektir.  Gelişmeler, bu aşamada bile artık ciddi olumsuz sonuçlar doğurmuştur. Bu olumsuzlukların  ileride bahsekonu ülkelerle ilişkilere yansıyacağı da muhakkaktır. Kriz kontrol altına alınamadığı ve gerilim arttığı  takdirde ise çok daha vahim sonuçları görülebilecektir.  Bazılarına kısaca işaret edelim.  a.Krizin  parçası  ülkelerin  çoğu  NATO üyesidir. Türkiye ve karşısında  7 NATO ülkesi. Türkiye’nin  diğer 3 NATO dışı ülkeyle ilişkilerinin önemi  de göz ardı edilmemelidir. Kriz derinleştiği takdirde, Türkiye’nin  NATO içindeki sıkıntılı konumu  daha da ciddi bir mahiyet kazanabilecektir. Geçtiğimiz haziran ayında NATO Zirvesi’nde kabul edilen Zirve Bildirisi  ile NATO 2030;Yeni Bir Çağ için Birliktelik Belgesi’nin ittifak üyeleri arasında işbirliği ve dayanışmanın güçlendirilmesi çağrısı  yaptığı ve bilhassa Rusya ve Çin’le ilişkiler bağlamında (muhtemelen Türkiye’ye de işaretle) üyelerini uyardığı dikkate alındığında bugünkü gidişatın hayra   alamet olmayacağı bellidir. Kaldı ki Türkiye’nin başta ABD, Fransa, Yunanistan başta olmakla  bazı NATO üyeleriyle ikili ilişkilerinin de derin sorunlarla yüzyüze olduğu zaten malumdur. Son seçimlerde Yeşillerin iktidar ortağı olarak çıktığı da hatırlandığında  bu listeye önümüzdeki dönemde Almanya’nın bile eklenmesi sözkonusu olabilecektir.   b. Türkiye’nin büyükelçilere karşı atabileceği her adım mütekabil adımları beraberinde getirecektir.  Karşı tarafın Türk Büyükelçilerini PnG ilanları gibi.  Şimdiden bazı ülkelerden  ve Avrupa Parlamentosu gibi kuruluşlardan  tepkiler gelmeye başlamıştır. ABD basını şimdiden  Türkiye   ABD büyükelçisini sınır dışı etmiş gibi davranmaktadır. İlişkilerin gerginleşmesini bu ülkelerdeki çeşitli lobilerin büyük bir zevk ve heyecanla izlediği ve istismara hazırlandıkları da görülmektedir. (Bu arada Biden’in 24 nisan 2021 kararı bir kez daha hatırlanmalıdır)  Tepkiler  Büyükelçilerin PnG ilanı gibi bir durmda çok daha ileri düzeylere taşınacaktır. Aralarında stratejik müttefiklerinin (!) de bulunduğu 10 ülke başkentinde  Türkiye’nin diplomatik temsilsiz kalmasının faturası, karşı tarafların zararına nisbeten, daha  ağır olabilecektir.  c.Türkiye’nin sözkonusu ülkelerle  ile ilişkileri, siyasi boyutun dışında askeri, ekonomi başta olmakla birçok başka alan bakımından da   önem taşımaktadır. Bu ülkelerle toplam  ticaret hacmi 90 milyar doları aşmaktadır. Türkiye bu ülkelerin dış ticaretlerinde de önplanda olan devletlerden biridir. Cb. Erdoğan’ın 76.  BMGK vesilesiyle son ABD ziyaretinde İş Konseyi toplantısında ortaya koyduğu 100 milyar dolarlık iddialı  ticaret hacmi ve daha güçlü işbirliği  hedeflerinin   bu süreçten olumsuz etkilenmemesi mümkün olmayacaktır. Yine bu ülkelerle askeri ilişkilerin olumsuz etkilenme potansiyeli de bu konuda nihai bir karar alınırken herhalde göz önünde bulundurulacaktır. En başta D.Akdeniz gelişmeleri itibariyle Türkiye’nin bilhassa NATO ülkeleriyle işbirliğinin önemi hatırlandığında bu tür krizlerin sonuçları hassasiyetle değerlendirilmelidir.    d.ABD Başkanı Biden küresel insan hakları/demokrasi  konusunu ABD yönetimi bakımından öncelikli dosyaları arasında görmektedir. 2021 ve 2022’de bu konularda Zirve toplantıları da yapacaktır. Avrupa Birliği de benzer şekilde bu alanlardaki faaliyetlerini yoğunlaştırmaktadır. Nitekim geçmiş Avrupa Konseyi Liderler Zirvesi’nde küresel ölçekte izleyeceği İnsan Hakları Yönetmeliğini kabul etmiştir. ABD ve AB önümüzdeki dönemde bu alanlardaki işbirliklerini geliştirme kararlılığındadırlar. 10 Büyükelçi Krizi, bu ikilinin Türkiye üzerindeki baskılarını insan hakları alanında da artırmasının  önünü açmaktadır.      5. Bu aşamada ne yapılması gerekir sorusuna cevap arayışları ayrı bir önem kazanmaktadır. Gelinen aşamada iktidarın en azından bazı sağduyulu kesimlerinin durumun vahameti bildiklerini düşünmekteyiz. Bunların değerlendirmelerine ne ölçüde kulak verildiği  ayrı bir konu olmakla birlikte nihai kararlar alınırken bunların dikkate alınması gerektiğini düşünüyoruz.    Herhalukarda meselenin geldiği aşama itibariyle Türkiye ile 10 ülke arasındaki ilişkiler zarar görmüştür. Telafisi maalesef zaman alacaktır. İlk aşamada populizmin dış politikaya araç kılınmasına hemen son verilmeli,   krizin  daha ileri gerginlik düzeylerine yönelmesinin önüne geçilmelidir. Zamana yayılarak bir anlamda üzerinin örtülmesi cihetine gidilmesi de düşünülebilir. İlişkilerin gördüğü zararın etkileri etkileri önümüzdeki dönemde de hissedilecektir. Bu aşamada hedef faturanın maliyetini olabildiğince azaltmak olmalıdır. Türkiye ve milletimiz uluslararası düzeyde bu tür durumlarla yüz yüze kalmayı hakketmemektedir. Bütün alanlarda olduğu gibi artık dış politika’da da topyekun bir yenilenmeye büyük ve acil  ihtiyaç bulunduğu bir kez daha ortaya çıkmıştır. Türkiye güçlü bir bölgesel, hatta küresel bir aktör olması için her türlü potansiyele sahiptir.  Vizyoner, liyakatlı, stratejik düşünce ufkuna sahip kadroların elinde bu hedeflerine  de ulaşacaktır.